VII В сыйныфында (төп төркем) әдәбият дәресе.
Дәрес темасы. Ка�?карыйлар озын гомерле. (Роза Хафизованың �?ул исемдәге повесте буенча классстан ты�? уку дәресе).
Максатлар: 1) Роза Хафизованың “Ка�?карыйлар озын гомерле”әсәренә анализ ясау;
2) Тормы�? турында күзаллауларын киңәйтү;
3) �?хтыяр көченә хөрмәт тәрбияләү.
Җиһазлау. Слайдлар, ка�?карый рәсемнәре, Роза Хафизова портреты Һәм китаплары, тестлар.
Дәрес бары�?ы.
- I. Ое�?тыру.
- Уңай психологик халәт тудыру.
- Укучыларның фикерен дәрескә туплау.
- Дәрес максаты белән таны�?тыру.
- Актуальлә�?терү.
- Балалар язучысы Роза Хафизова турында кыскача мәгълүмат.
Ул 1929нчы елның 6нчы февралендә Татарстанның безнең белән чиктә�? Бөгелмә �?әһәрендә туган. �?гәр исән булса, аңа 80 я�?ь тулган булыр иде.Ул 2005нче елда үлгән. Ул- сугы�? чоры баласы..�?тисенең фронтта яраланып, госпитальдән үлгән хәбәре килүе сабый күңеленә гомере буе онытылмаслык җәрәхәт булып кереп урна�?а. �?сәрләрендә дә язучы әлеге вакыйгага урын бирә.�?сәрләре: “Урак өсте”, “Сөенечле хәбәр”, “�?ти кайткан көнне”, “Кирлемән”, “Ак тәпи нигә моңая?”һ.б. Ул балалар өчен чыга торган “Ялкын” журналы редакциясендә дә э�?ли.
2. Безнең бүгенге дәресебезнең эпиграфы “Ка�?карыйлар озын гомерле”-әсәр исеме белән авазда�?.Менә ул ка�?карыйлар (тактага күрсәтү) Дәрес ахырына без �?уны ачарга тие�?без.
3.-Сугы�? чорындагы хезмәт турында әбиләрегездән язып алган юлларны укып китик әле...(язмаларны уку)
4. - �?сәрдә нинди вакыт сурәтләнә? (сугы�? чорындагы тыл)
- III. Яңа белем һәм күнекмәләр формала�?тыру.
-�?йдәгез, хәзер әсәрнең кыскача эчтәлеген искә тө�?ерик.
1нче бүлек “Тиле бояр хәзинәсе”
(Бояр утары урынында хәзер лагерь урна�?кан. Закуан, Тәнзилә, Салих бояр хәзинәсен табасылары килә)
-Биредә балалар ничек тасвирлана? (кызыксынучан)
2нче бүлек “Түрдә йолдыз, артта –убыр”
(Пугачев подвалына барырга әзерләнәләр. Көрәк белән “хәзинә казучыларны” тоталар)
-Балалар образында үзгәре�? бармы? (тапкыр)
3нче бүлек “Сугы�?”
(Линейкада сугы�? ба�?ланганлыгы турында хәбәр итәләр. Военрук абыйлары һәм ба�?ка бик күпләр сугы�?ка китә. Черегән агач ялтыравы, төнлә ялтырап күренүче бөҗәкләр- хәзинә сере.)
-�?сәрдәге балалар өмете ни�?ли? (Өмет сүнгәндәй була. Сугы�? та ба�?лана, хәзинә дә табылмый)
4нче бүлек “Дөнья терәкләре”
(Басуда э�? балалар кулына кала.Тәнзиләнең әтисе сугы�?ка китә.)
-Төп э�? авылда кемнәр кулына күчә? (балалар)
5нче бүлек “Үкенү”
(Габдрахманның әтисенә “похоронный” килә.�?хсәнәне ялганлап өйдән чыгаруы.�?хсәнәнең �?ул ялганга ы�?анып, фронтка китүе. Тәнзиләнең �?уңа үкенүе.)
-Гаиләләргә килгән хәсрәт балаларга кагыламы? Ялган сөйләргә ярыймы?
6нчы бүлек “Лора”
(Закуанның әтисенең энесенең хатыны Зина белән кызы Лора кайталар.Нәни генә төргәктә ак ка�?карый орлыклары.Мәктәптә Яңа ел бәйрәме үткәрәләр.Каникуллар ба�?ланган көнне әтисенең батырларча үлүе турында хәбәр килә)
-Шатлык белән хәсрәт янә�?ә йөри.
7нче бүлек “Сау бул, Габдрахман”
( Хөснетдин хатыны урын өстендә, 5 баласын детдомга озаталар. Берничә көннән әниләре үлә һәм Габдрахман да энеләре-сеңелләре янына күчеп китә.)
-Сугы�? хәтта гөрләп торган гаиләне караучысыз калдыра.
8нче бүлек “Чабатаны кем ясаган?”
(Тәнзиләнең туган көне. Аңа и�?ек төбендә чабата калдырганнар. �?кият сөйләү)
-Балалар әкияттә булса да дөреслек, хаклык хөкем сөрәчәгенә ы�?аналар.
9нчы бүлек “�?тиләребез кайтыр, бәлки?..”
( Чәчәкләр утырталар. �?тиләргә бүләккә. �? күбесенең әтиләре юк инде. Лораның гомере умырзая чәчәге кебек диләр. Фронтка китәсе бер капчык я�?ерелгән икмәк.)
-Чәчәкләрне ке�?е гомере белән чагы�?тыру.
10нчы бүлек “Тугай болыны ап-ак кар”
(Бодайны әйтер өчен авылга кайту. Җигүле ат тора. �?нием бер сары ба�?лы абый белән кайткан. Балаларны юл тө�?кәч алып китәрбез ди. Тәнзилә мин китмим, әтием исән, ди. Чыгып йөгерә)
-�?хтыяр көченең бик аз булуы.
11нче бүлек “Я�?әү көче”
(�?бисе больницада саклый. Энеләре дә калган. �?ниеңә рәнҗемә, ди. Якуб абыең да исән. Хаты килде, ди. Малайлар хәл белергә киләләр. Хәниф аңа умырзая чәчәге белән хат калдыра)
-Ке�?е кайгыны да, �?атлыкны да күтәрә белергә тие�?.
12нче бүлек “Салихның �?атлыгы”
( Салихның, күптән инде сугы�?ка хәтле үк хәбәрсез югалган әтисенең хәбәре килә. �?лем алдында намусым чиста минем дип яза ул. Бөтен авыл халкы юк әйберсен бар итеп җые�?тырып посылка сала)
-Авыл халкының бердәмлеге.
13нче бүлек “Ху�?, Лора”
(Басуда салам яндыралар. Лора үлә. Зиләне елаганда Хәниф юата. Барысына да Гитлер гаепле, ди)
-Сугы�? балаларны урап узмый.
14нче бүлек “Тургай”
( Зина апа сугы�?ка китә. Зина апа фа�?истлардан балачакларыннан мәхрүм иткән сабыйлар өчен дә үчен алачак.Тәнзилә симәнә та�?ырга чыга. Тургай ку�?аматлы ат аныкы.)
-Өлкәннәр белән беррәттән балалар да көрә�?ә.
- �?сәргә анализ.
1. –�?сәр балалар турында.Сугы�? вакытында без балаларны ничек итеп күрәбез?
Кырда өлкәннәр белән бергә э�?лиләр, хәтта алар урынына симәнә та�?ырга э�?кә чыгалар. Көне-төне басуда э�?лиләр.
- Ни өчен алар �?улай тыры�?алар соң?
Чөнки аларны алы�?тырырдай авылда ке�?е юк. Барысы да фронтта, күбесе үлеп калган.
- Аларга килгән авырлыкларга нәрсә гаепле соң?
Сугы�?.
- Сугы�? кемгә кирәк соң?
Бер ке�?егә дә кирәкми.
-Димәк биредә сугы�?ка кар�?ы якта кемнәрне куярбыз?
Балаларны.
- �?йе. Балаларга да сугы�? кирәкми. �? ни өчен алар тыры�?а- тыры�?а сугы�?лы уйныйлар соң?
Чөнки алар өлкәннәр кебек э�?ләсәләр дә, балалар!!! Аларның уйнарга хаклары бар.
- �? вакытлары җитәме соң?
Юк. Аларның �?аярырга, уйнарга вакытлары юк. Чөнки җиңү килсен өчен тыры�?ып э�?лиселәре бар.
- Димәк әсәрдә нинди кар�?ылык бар?
Сугы�? һәм балалар.(слайд).
2. -�?сәрдә нинди темалар күтәрелә?
Сугы�? авырлыгы (гаилә, а�?ау, кием) ----------------Балалар (тыры�?лыгы, �?уклыгы)
- Хәзер бу проблемалар бармы?
Хәзерге чорда да авырлыклар чыгып тора. Тик барыбызның да тамагы тук, өсте бөтен булсын өчен әти-әниләребез тыры�?ып э�?лиләр.
-Сугы�? чорындагы авырлыклар балалар җилкәсенә дә тө�?кән. Балаларга �?у�?ы авырлыкны, кар�?ылыкны җиңү өчен нәрсә, нинди сыйфат кирәк соң?
�?хтыяр көче (сила воли) кирәк. (слайд).
-Бу авторның безгә әйтергә теләгән фикере була инде. Бу әсәрнең идеясе.(дәфтәрләргә язып куйдык)
-�?сәрдә сезнеңчә кемгә ихтыяр көче җитеп бетми? Аңлатып бирегез.
�?хсәнәгә җитеп бетми. Ул Тәнзиләнең ялган сүзенә ы�?анып, толымнарын кисеп, а�?ыгып кына фронтка китеп бара.
-Тәнзиләгә дә ихтыяр көче җитеп бетми.Кайсы өле�?тә икән ул?
�?нисе кияүгә киткәч, ул аны аңларга теләмичә чыгып йөгерә.
-�?йе. Бу проблема элек тә булган, хәзер дә бар. �?рләре үлеп, икенче тапкыр кияүгә чыгучы әниләр хәзер дә бар. Балаларына авыр булса да, алар андый авырлыкны җиңәргә үзләрендә көч табарга тие�?ләр. Менә �?ул була инде ул – ихтыяр көче!
3.(ка�?карый рәсемнәре) –Тактага игътибар итегез әле. Бу чәчәкләр ниндиләр? �?сәрдәге �?ул юлларны табып укыйк әле. Сезнең өй э�?е иде ул!
(70 бит) “...Саубулла�?канда Михаил дәдәй Зина апага нәни генә төргәктә ак ка�?карый орлыклары бүләк иткән.
-Безнең төсебез итеп үстерерсең. Ка�?карыйлар- затлы чәчәкләр,-дигән ул.”
“- Ка�?карый орлыклары, - диде Мәфтухә апа. – Без аны язын бакчага чәчәрбез. �?зге күңелле картның әманәтен сакларга кирәк.”
(98 бит) “Зина апага Михаил дәдәй биреп җибәргән ка�?карый орлыкларын иң коя�?лы тәрәзә төпләренә чәчтек. Гаҗәеп чәчәкләр икән ул ка�?карыйлар. Аның үсентеләрен җиргә соң гына, июнь аенда гына күчерәләр, ди. Ул чәчәкләр үзләре дә тиз генә чәчәк атарга а�?ыкмыйлар. Август аенда ба�?ка чәчәкләр инде таҗларын койгач, җиләк-җиме�?ләр өлгереп, җир йөзенә яңа муллык килгәч кенә, ямь өстенә ямь булсын дигәндәй, коя�?ка елмаеп ка�?карыйлар чәчәк ата ба�?лыйлар. Төрле төсле була алар. Ал, кызыл, зәңгәр, �?әмәхә, ап-ак ка�?карыйлар. Бик озак чәчәктә утыра икән алар. �?нде көз ба�?лана. Кырау тиеп бөтен чәчәкләр, үләннәр, гөлләр �?иңеп тө�?әләр. �? ка�?карыйларның исе дә китми. Көзгә, салкынга, кырауга үч иткәндәй, тармакланып-тармакланып, чәчәк ата бирәләр.
Җир өстенә беренче кар тө�?ә. Юка кар. �? ка�?карыйлар хәтта ул чакны да бире�?ергә теләмиләр. Кар астыннан таҗлы ба�?ларын сузып, ке�?еләргә җәй сәламен җибәрәләр, соңгы кат саубулла�?ып калалар. Менә нинди ул ка�?карыйлар.
Алар турында сөйләгәндә Зина апаның йөзе никтер бик моңсу иде. Ка�?карыйларның �?улай соңлап чәчәк атып та, кар өстендә тилмереп утыруларын кызгандымы икән ул? Моңланмас җиреңнән моңланырсың �?ул: ап-ак салкын кар өстендә көн яктысы белән саубулла�?кандай, төрле-төрле чәчәкләр я�?ь арала�? елмаеп утырсыннар әле.”
(120 бит) “Балалар әтиләре-бөркетләр һәлак булган җиргә йөгерәләр. �?леге чибәр кыз �?ул ак каурыйны табып ала. Һәм бөркетләргә �?ул каурый белән кагыла. Ул кагылган бер бөркет ка�?карыйга әверелә бара. Тау өсте аллы-гөлле ка�?карыйлар белән каплана.
-Зилә апа, ә нигә ка�?карыйлар?
-Нигәме? Чөнки ка�?карыйлар бөтен чәчәктән дә озаграк я�?иләр. Озын гомерле алар. Сабыйларның �?атлыгы да �?ундый озын гомерле булырга тие�?.
-Аннары, аннары?
-Аннары, �?ул. Ул тау өстендә ка�?карыйлар хәзер дә үсәләр, ди әле.Чибәр кыз да, малайлар да я�?иләр, ди.
-�? әтиләре?
-�?тиләре ка�?карыйга әйләнгән!”
-Өзекләрдә сүз ни турында бара? Ка�?карыйлар ничек сурәтләнә?
-Беренче өзектә чәчәк орлыкларының затлылыгы турында сүз бара. �?кенчесендә ка�?карыйларның чыдамлыгына басым ясала. �? өченче өзектә ка�?карыйларның озын гомерле булулары – ке�?еләрнең, сугы�?чыларның, әтиләренең үлемсезлегенә и�?арә итә. Алар хәзер чәчәкләргә әйләнгәннәр, ди. Балалар да ка�?карыйлардай түзем һәм чыдам булалар. Менә ни өчен әсәр дә �?улай атала.
-Балаларның бу хезмәте батырлыкка тиң! �? хәзерге тормы�?та ях�?ы булыр өчен нәрсә э�?ләп була соң?
Ба�?лаган э�?не ахырына җиткереп була.
�?ти-әнине аңлап була.
-�? ихтыяр көче хәзер нигә кирәк соң?
�?хтыяр көче булмаган бала көне буе телевизор кар�?ында гына утырырга мөмкин.Теләсә нинди төркемгә ияреп китәргә мөмкин.
- –Бүгенге дәрестә нәрсәләр аңладык икән, тик�?ереп карыйк әле. Тест э�?либез.
1) Салих ни өчен 2 ел рәттән “Артек” лагерена килә?
а) Ба�?ка лагерь булмаганга;
б) Өйдә э�? күп булганга;
в) Лагерьда “хәзинә” булганга.
2) Сугы�? ба�?ланганын балаларга кайда әйтәләр?
а) а�?аганда;
б) йокларга яткач;
в) линейкада.
3) Хәзинәдәге байлыкка алар нәрсә алырга җыеналар?
а)танк;
б) �?околад;
в) ипи.
4) Тиле бояр нәрсә җыйган?
а) кәгазь;
б) ком;
в) көл.
5) �?хсәнә районнан Тәнзиләгә нәрсә алып кайта?
а) тарак;
б) ху�?буй;
в) яулык.
5. Бәяләү.Үзегезгә билгеләр куегыз.
6.Йомгаклау. –Бүгенге дәрестә нәрсәгә өйрәндек инде?
Тормы�?та ихтыяр көчең нык булу кирәк.�?сәрдә дә бөтен ата-ананың да баласын тормы�? авырлыкларын җиңүче булып күрәсе килүе чагыла.
7. Өй э�?е. Безнең тормы�?та ихтыяр көче нигә кирәк? Шул турыда кечкенә генә хикәя язып килергә яки ихтыяр көче турында мәкальләр алып килергә.
