zaliya

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VII В сыйныфында (төп төркем) әдәбият дәресе.

Дәрес темасы. Ка�?карыйлар озын гомерле. (Роза Хафизованың �?ул исемдәге повесте буенча классстан ты�? уку дәресе).

Максатлар:   1) Роза Хафизованың “Ка�?карыйлар озын гомерле”әсәренә анализ ясау;

                      2) Тормы�? турында күзаллауларын киңәйтү;

                      3) �?хтыяр көченә хөрмәт тәрбияләү.

Җиһазлау. Слайдлар, ка�?карый рәсемнәре, Роза Хафизова портреты Һәм китаплары, тестлар.

Дәрес бары�?ы.

0. I.                   Ое�?тыру.
0. Уңай психологик халәт тудыру.
0. Укучыларның фикерен дәрескә туплау.
0. Дәрес максаты белән таны�?тыру.
   0. Актуальлә�?терү.
   0. Балалар язучысы Роза Хафизова турында кыскача мәгълүмат.

Ул 1929нчы елның 6нчы февралендә Татарстанның безнең белән чиктә�? Бөгелмә �?әһәрендә туган. �?гәр исән булса, аңа 80 я�?ь тулган булыр иде.Ул 2005нче елда үлгән. Ул- сугы�? чоры баласы..�?тисенең фронтта яраланып, госпитальдән үлгән хәбәре килүе сабый күңеленә гомере буе онытылмаслык җәрәхәт булып кереп урна�?а. �?сәрләрендә дә язучы әлеге вакыйгага урын бирә.�?сәрләре: “Урак өсте”, “Сөенечле хәбәр”, “�?ти кайткан көнне”, “Кирлемән”, “Ак тәпи нигә моңая?”һ.б. Ул балалар өчен чыга торган “Ялкын” журналы редакциясендә дә э�?ли.

            2. Безнең бүгенге дәресебезнең эпиграфы “Ка�?карыйлар озын гомерле”-әсәр исеме белән авазда�?.Менә ул ка�?карыйлар (тактага күрсәтү) Дәрес ахырына без �?уны ачарга тие�?без.

3.-Сугы�? чорындагы хезмәт турында әбиләрегездән язып алган юлларны укып китик әле...(язмаларны уку)

4. - �?сәрдә нинди вакыт сурәтләнә? (сугы�? чорындагы тыл)

 

 

0. III.             Яңа белем һәм күнекмәләр формала�?тыру.

-�?йдәгез, хәзер әсәрнең кыскача эчтәлеген искә тө�?ерик.

1нче бүлек “Тиле бояр хәзинәсе”

(Бояр утары урынында хәзер лагерь урна�?кан. Закуан, Тәнзилә, Салих бояр хәзинәсен табасылары килә)

            -Биредә балалар ничек тасвирлана? (кызыксынучан)

2нче бүлек “Түрдә йолдыз, артта –убыр”

(Пугачев подвалына барырга әзерләнәләр. Көрәк белән “хәзинә казучыларны” тоталар)

            -Балалар образында үзгәре�? бармы? (тапкыр)

3нче бүлек “Сугы�?”

(Линейкада сугы�? ба�?ланганлыгы турында хәбәр итәләр. Военрук абыйлары һәм ба�?ка бик күпләр сугы�?ка китә. Черегән агач ялтыравы, төнлә ялтырап күренүче бөҗәкләр- хәзинә сере.)

            -�?сәрдәге балалар өмете ни�?ли? (Өмет сүнгәндәй була. Сугы�? та ба�?лана, хәзинә дә табылмый)

4нче бүлек “Дөнья терәкләре”

(Басуда э�? балалар кулына кала.Тәнзиләнең әтисе сугы�?ка китә.)

            -Төп э�? авылда кемнәр кулына күчә? (балалар)

                        5нче бүлек “Үкенү”

(Габдрахманның әтисенә “похоронный” килә.�?хсәнәне ялганлап өйдән чыгаруы.�?хсәнәнең �?ул ялганга ы�?анып, фронтка китүе. Тәнзиләнең �?уңа үкенүе.)

            -Гаиләләргә килгән хәсрәт балаларга кагыламы? Ялган сөйләргә ярыймы?

6нчы бүлек “Лора”

(Закуанның әтисенең энесенең хатыны Зина белән кызы Лора кайталар.Нәни генә төргәктә ак ка�?карый орлыклары.Мәктәптә Яңа ел бәйрәме үткәрәләр.Каникуллар ба�?ланган көнне әтисенең батырларча үлүе турында хәбәр килә)

            -Шатлык белән хәсрәт янә�?ә йөри.

7нче бүлек “Сау бул, Габдрахман”

( Хөснетдин хатыны урын өстендә, 5 баласын детдомга озаталар. Берничә көннән әниләре үлә һәм Габдрахман да энеләре-сеңелләре янына күчеп китә.)

            -Сугы�? хәтта гөрләп торган гаиләне караучысыз калдыра.

8нче бүлек “Чабатаны кем ясаган?”

(Тәнзиләнең туган көне. Аңа и�?ек төбендә чабата калдырганнар. �?кият сөйләү)

            -Балалар әкияттә булса да дөреслек, хаклык хөкем сөрәчәгенә ы�?аналар.

9нчы бүлек “�?тиләребез кайтыр, бәлки?..”

( Чәчәкләр утырталар. �?тиләргә бүләккә. �? күбесенең әтиләре юк инде. Лораның гомере умырзая чәчәге кебек  диләр. Фронтка китәсе бер капчык я�?ерелгән икмәк.)

            -Чәчәкләрне ке�?е гомере белән чагы�?тыру.

                        10нчы бүлек “Тугай болыны ап-ак кар”

(Бодайны әйтер өчен авылга кайту. Җигүле ат тора. �?нием бер сары ба�?лы абый белән кайткан. Балаларны юл тө�?кәч алып китәрбез ди. Тәнзилә мин китмим, әтием исән, ди. Чыгып йөгерә)

            -�?хтыяр көченең бик аз булуы.

11нче бүлек “Я�?әү көче”

(�?бисе больницада саклый. Энеләре дә калган. �?ниеңә рәнҗемә, ди. Якуб абыең да исән. Хаты килде, ди. Малайлар хәл белергә киләләр. Хәниф аңа умырзая чәчәге белән хат калдыра)

            -Ке�?е кайгыны да, �?атлыкны да күтәрә белергә тие�?.

12нче бүлек “Салихның �?атлыгы”

( Салихның, күптән инде сугы�?ка хәтле үк хәбәрсез югалган әтисенең хәбәре килә. �?лем алдында намусым чиста минем дип яза ул. Бөтен авыл халкы юк әйберсен бар итеп җые�?тырып посылка сала)

            -Авыл халкының бердәмлеге.

13нче бүлек “Ху�?, Лора”

(Басуда салам яндыралар. Лора үлә. Зиләне елаганда Хәниф юата. Барысына да Гитлер гаепле, ди)

            -Сугы�? балаларны урап узмый.

14нче бүлек “Тургай”

( Зина апа сугы�?ка китә. Зина апа фа�?истлардан балачакларыннан мәхрүм иткән сабыйлар өчен дә үчен алачак.Тәнзилә симәнә та�?ырга чыга. Тургай ку�?аматлы ат аныкы.)

            -Өлкәннәр белән беррәттән балалар да көрә�?ә.

0. �?сәргә анализ.

1. –�?сәр балалар турында.Сугы�? вакытында без балаларны ничек итеп күрәбез?

Кырда өлкәннәр белән бергә э�?лиләр, хәтта алар урынына симәнә та�?ырга э�?кә чыгалар. Көне-төне басуда э�?лиләр.

-         Ни өчен алар �?улай тыры�?алар соң?

Чөнки аларны алы�?тырырдай авылда ке�?е юк. Барысы да фронтта, күбесе үлеп калган.

-         Аларга килгән авырлыкларга нәрсә гаепле соң?

Сугы�?.

-         Сугы�? кемгә кирәк соң?

Бер ке�?егә дә кирәкми.

-Димәк биредә сугы�?ка кар�?ы якта кемнәрне куярбыз?

Балаларны.

-         �?йе. Балаларга да сугы�? кирәкми. �? ни өчен алар тыры�?а- тыры�?а сугы�?лы уйныйлар соң?

Чөнки алар өлкәннәр кебек э�?ләсәләр дә, балалар!!! Аларның уйнарга хаклары бар.

-         �? вакытлары җитәме соң?

Юк. Аларның �?аярырга, уйнарга вакытлары юк. Чөнки җиңү килсен өчен тыры�?ып э�?лиселәре бар.

- Димәк әсәрдә нинди кар�?ылык бар?

Сугы�? һәм балалар.(слайд).

2. -�?сәрдә нинди темалар күтәрелә?

Сугы�? авырлыгы (гаилә, а�?ау, кием) ----------------Балалар (тыры�?лыгы, �?уклыгы)

- Хәзер бу проблемалар бармы?

Хәзерге чорда да авырлыклар чыгып тора. Тик барыбызның да тамагы тук, өсте бөтен булсын өчен әти-әниләребез тыры�?ып э�?лиләр.

-Сугы�? чорындагы авырлыклар балалар җилкәсенә дә тө�?кән. Балаларга �?у�?ы авырлыкны,  кар�?ылыкны җиңү өчен нәрсә, нинди сыйфат кирәк соң?

�?хтыяр көче (сила воли) кирәк. (слайд).

-Бу авторның безгә әйтергә теләгән фикере була инде. Бу әсәрнең идеясе.(дәфтәрләргә язып куйдык)

-�?сәрдә сезнеңчә кемгә ихтыяр көче җитеп бетми? Аңлатып бирегез.

�?хсәнәгә җитеп бетми. Ул Тәнзиләнең ялган сүзенә ы�?анып, толымнарын кисеп, а�?ыгып кына фронтка китеп бара.

-Тәнзиләгә дә ихтыяр көче җитеп бетми.Кайсы өле�?тә икән ул?

�?нисе кияүгә киткәч, ул аны аңларга теләмичә чыгып йөгерә.

-�?йе. Бу проблема элек тә булган, хәзер дә бар. �?рләре үлеп, икенче тапкыр кияүгә чыгучы әниләр хәзер дә бар. Балаларына авыр булса да, алар андый авырлыкны җиңәргә үзләрендә көч табарга тие�?ләр. Менә �?ул була инде ул – ихтыяр көче!

3.(ка�?карый рәсемнәре) –Тактага игътибар итегез әле. Бу чәчәкләр ниндиләр? �?сәрдәге �?ул юлларны табып укыйк әле. Сезнең өй э�?е иде ул!

(70 бит) “...Саубулла�?канда Михаил дәдәй Зина апага нәни генә төргәктә ак ка�?карый орлыклары бүләк иткән.

-Безнең төсебез итеп үстерерсең. Ка�?карыйлар- затлы чәчәкләр,-дигән ул.”

“- Ка�?карый орлыклары, - диде Мәфтухә апа. – Без аны язын бакчага чәчәрбез. �?зге күңелле картның әманәтен сакларга кирәк.”

(98 бит) “Зина апага Михаил дәдәй биреп җибәргән ка�?карый орлыкларын иң коя�?лы тәрәзә төпләренә чәчтек. Гаҗәеп чәчәкләр икән ул ка�?карыйлар. Аның үсентеләрен җиргә соң гына, июнь аенда гына күчерәләр, ди. Ул чәчәкләр үзләре дә тиз генә чәчәк атарга а�?ыкмыйлар. Август аенда ба�?ка чәчәкләр инде таҗларын койгач, җиләк-җиме�?ләр өлгереп, җир йөзенә яңа муллык килгәч кенә, ямь өстенә ямь булсын дигәндәй, коя�?ка елмаеп ка�?карыйлар чәчәк ата ба�?лыйлар. Төрле төсле була алар. Ал, кызыл, зәңгәр, �?әмәхә, ап-ак ка�?карыйлар. Бик озак чәчәктә утыра икән алар. �?нде көз ба�?лана. Кырау тиеп бөтен чәчәкләр, үләннәр, гөлләр �?иңеп тө�?әләр. �? ка�?карыйларның исе дә китми. Көзгә, салкынга, кырауга үч иткәндәй, тармакланып-тармакланып, чәчәк ата бирәләр.

            Җир өстенә беренче кар тө�?ә. Юка кар. �? ка�?карыйлар хәтта ул чакны да бире�?ергә теләмиләр. Кар астыннан таҗлы ба�?ларын сузып, ке�?еләргә җәй сәламен җибәрәләр, соңгы кат саубулла�?ып калалар. Менә нинди ул ка�?карыйлар.

            Алар турында сөйләгәндә Зина апаның йөзе никтер бик моңсу иде. Ка�?карыйларның �?улай соңлап чәчәк атып та, кар өстендә тилмереп утыруларын кызгандымы икән ул? Моңланмас җиреңнән моңланырсың �?ул: ап-ак салкын кар өстендә көн яктысы белән саубулла�?кандай, төрле-төрле чәчәкләр я�?ь арала�? елмаеп утырсыннар әле.”

(120 бит) “Балалар әтиләре-бөркетләр һәлак булган җиргә йөгерәләр.    �?леге чибәр кыз �?ул ак каурыйны табып ала. Һәм бөркетләргә �?ул каурый белән кагыла. Ул кагылган бер бөркет ка�?карыйга әверелә бара. Тау өсте аллы-гөлле ка�?карыйлар  белән каплана.

            -Зилә апа, ә нигә ка�?карыйлар?

            -Нигәме? Чөнки ка�?карыйлар бөтен чәчәктән дә озаграк я�?иләр. Озын гомерле алар. Сабыйларның �?атлыгы да �?ундый озын гомерле булырга тие�?.

            -Аннары, аннары?

            -Аннары, �?ул. Ул тау өстендә ка�?карыйлар хәзер дә үсәләр, ди әле.Чибәр кыз да, малайлар да я�?иләр, ди.

            -�? әтиләре?

            -�?тиләре ка�?карыйга әйләнгән!”

-Өзекләрдә сүз ни турында бара? Ка�?карыйлар ничек сурәтләнә?   

-Беренче өзектә чәчәк орлыкларының затлылыгы турында сүз бара. �?кенчесендә ка�?карыйларның чыдамлыгына басым ясала. �? өченче өзектә ка�?карыйларның озын гомерле булулары – ке�?еләрнең, сугы�?чыларның, әтиләренең үлемсезлегенә и�?арә итә. Алар хәзер чәчәкләргә әйләнгәннәр, ди. Балалар да ка�?карыйлардай түзем һәм чыдам булалар. Менә ни өчен әсәр дә �?улай атала.

            -Балаларның бу хезмәте батырлыкка тиң! �? хәзерге тормы�?та ях�?ы булыр өчен нәрсә э�?ләп була соң?

            Ба�?лаган э�?не ахырына җиткереп була.

            �?ти-әнине аңлап була.

            -�? ихтыяр көче хәзер нигә кирәк соң?

            �?хтыяр көче булмаган бала көне буе телевизор кар�?ында гына утырырга мөмкин.Теләсә нинди төркемгә ияреп китәргә мөмкин.

0. –Бүгенге дәрестә нәрсәләр аңладык икән, тик�?ереп карыйк әле. Тест э�?либез.

1)      Салих ни өчен 2 ел рәттән “Артек” лагерена килә?

а) Ба�?ка лагерь булмаганга;

б) Өйдә э�? күп булганга;

в) Лагерьда “хәзинә” булганга.

                                       2) Сугы�? ба�?ланганын балаларга кайда әйтәләр?

                                               а) а�?аганда;

                                               б) йокларга яткач;

                                               в) линейкада.

                                        3) Хәзинәдәге байлыкка алар нәрсә алырга җыеналар?

                                                а)танк;

                                                б) �?околад;

                                                 в) ипи.

                                         4) Тиле бояр нәрсә җыйган?

                                                  а) кәгазь;

                                                  б) ком;

                                                   в) көл.

                                         5) �?хсәнә районнан Тәнзиләгә нәрсә алып кайта?

                                                 а) тарак;

                                                 б) ху�?буй;

                                                 в) яулык.

5. Бәяләү.Үзегезгә билгеләр куегыз.

            6.Йомгаклау. –Бүгенге дәрестә нәрсәгә өйрәндек инде?

            Тормы�?та ихтыяр көчең нык булу кирәк.�?сәрдә дә бөтен ата-ананың да баласын тормы�? авырлыкларын җиңүче булып күрәсе килүе чагыла.

            7. Өй э�?е. Безнең тормы�?та ихтыяр көче нигә кирәк? Шул турыда кечкенә генә хикәя язып килергә яки ихтыяр көче турында мәкальләр алып килергә.

                                                      Балалар театр ярата.

            “Мин татарча сөйлә�?әм” акциясе кысаларында  Азнакай �?әһәре 2нче урта мәктәбендә бик күп чаралар үткәрелде. Мәктәбебезнең “Бәхетлеләр” драмтүгәрәге дә бик теләп чыгы�? ясады. Алар “Су әбисе ник елый?” дигән әкият-тама�?аны сәхнәлә�?терделәр.  Сәхнә күрене�?ендә драмтүгәрәктәге 7нче Б сыйныфы укучыларыннан  Шүрәле ролендә Зәкиев �?слам (татарча бик авыр арала�?са да, төп рольне уйнады), Су әбисен  Ханнанова Гүзәл, балыкчыларны Гәрәев Рәсил белән Сахапова Ләйсән, каз куучы кызларны Батталова Аделина, Миргалиева Диана, Мөхлисова Зәлия, җиләкче кызлар булып Фәрхуллина Дилара, Җиһан�?ина Залина, Турсунова Диана, Ди�?ина Азалия чыгы�? ясадылар.

            �?леге түгәрәк мәктәбебездә инде 1996нчы елдан бирле э�?ләп килә. Театр сәнгате белән балаларның талантлары ачыла, туган телебездә арала�?у мөмкинлекләре арта. Балалар түгәрәккә бик теләп йөриләр, образларны иҗади якын килеп, эзләнеп кенә  тама�?ачыларга тәкъдим итәләр. Драмтүгәрәк менә инде берничә ел рәттән зур уңы�?ларга ире�?еп килә. Сәламәтлек театрлары арасында үткәрелгән район конкурсында быел 2нче урынны алдык, мәктәбебездә �?лдус Гыйләҗевның �?игырьләрен сәхнәлә�?тердек. Үткән уку елында Яр Чаллы �?әһәрендә үткәрелгән “Сәхнә көзгесе” региональ театр фестивалендә җиңү яулап 2нче дәрәҗә диплом белән бүләкләнгән идек, ә быел 20нче мартта �?унда ук чыгы�? ясап,  3нче дәрәҗә дипломга лаек булдык. 40лап коллектив арасында �?ундый җиңүгә бары балаларның һәм ата-аналарның нык тыры�?лыгы аркасында гына ире�?тек. Чөнки ба�?ка район режиссерларының Татарстанның халык артисты дигән мактаулы исемнәре, күз явын алырлык костюмнары, югары дәрәҗәдә э�?ләнгән декорацияләре дә бар. �?гәр дә синең музыкаль бизәле�?ең, декорацияң, костюмнарың һәм иң мөһиме талантлы артистларың булмаса- сәхнәгә аяк та басма инде син. Шул ук вакытта сәхнә сине бер үзенә карата икән, яңадан син аннан җиңел генә китә алмыйсың инде. Бары тик театр сәнгатенә мәхәббәт кенә балаларны “сәхнә көзгеләре” ясый да инде. Телебездәге гүзәл сәхнә әсәрләре аларны җиңүгә рухландыра.

Азнакай �?әһәре 2нче урта мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы, “Бәхетлеләр” драмтүгәрәгенең җитәкчесе Мөхлисова Фәридә.

 

                                      Укучы турында мәгълүмат:             

                                                      Гыйниятуллина Аделина Назыйр кызы

                                                      Я�?е: 14 я�?ь

                                                      Сыйныфы: 7нче Б

                                                      Мәктәбе: Азнакай �?әһәре №2 урта мәктәбе                    

                                                      Адресы: Азнакай �?әһәре

                                                                      Солтангалиев ур. 25-55

 

                                            Укытучы: татар теле һәм әдәбияты  укытучысы                        

                                                                          Мөхлисова Фәридә Фәрит кызы

 �?мирхан Еники “Кем җырлады?” хикәясен 1956нчы елда язган.Үзе сугы�?ның ачысын татыган әдипнең сугы�?тан соң �?ундый эчтәлектәге хикәя иҗат итүе бер дә гаҗәп түгел. �?сәрдә сугы�? темасы күтәрелә. Язучы, барыннан да элек, сугы�? чынбарлыгының ке�?е рухында, табигате-холкында чагылы�?ын анализлый һәм көндәлек тормы�? вакыйгалары, детальләре а�?а үз геройларының эчке дөньясын, характер үзенчәлекләрен психологик төгәллек белән, тәэсирле итеп ачуга ире�?ә. Хикәядә фронтның үзен, ату-�?артлатуны язучы турыдан-туры сурәтләми, әмма сугы�? чоры икәнлеге һәрбер сурәтләү чарасыннан күренеп тора.  Вакыйга көзге салкын караңгылыкта калган җимерек станциядә бара. �?сәрдә тәэсирле итеп офык артындагы кызыл �?әүлә, тынлыкның да үле икәнлеге сурәтләнгән. Сугы�? белән янә�?әдә үлем йөри. Ул ке�?ене туган җиреннән, газиз анасыннан, сөйгән ярыннан, хәтта туган җырыннан да аера. Бу әсәр �?ул ягы белән көчле дә, сугы�? нихәтле мәрхәмәтсез, ерткыч булса да, ке�?енең күңелендәге мәхәббәтне үтерә алмый. Сөйгән ярына гына булган мәхәббәт түгел, �?улай ук туган җиргә, газиз анага карата булган хисләрне дә. Шулай да хикәянең миңа иң о�?аган урыны булып егетнең соңгы минутларында туган телендә и�?еткән җыры тора. �?леге җыр аны туган ягының гүзәл табигате, әнисе, сөйгән яры- Таһирәсе белән очра�?тыргандай була һәм аңа рухи көч өсти. �?ң якын ке�?еләре, туган җире белән саубулла�?у булып тоела аңа бу җыр. Бәлки үзенең сөйгән кызы Таһирәсе моңлы итеп җырлаганга күрә дә, җыр егетнең үлем хәлендәге аңын да уята алган! Ачы сугы�? кырыннан аерылып, туган якларына таба юл тотканда, мәрхәмәтсез үлем барыбер егетне үзенә аласын белеп, язмы�? аңа соңгы сулы�?ында �?у�?ындый очра�?у бүләк итә. Туган җиренең моңы, татар җыры белән очра�?у! Хикәядә геройлар бик аз. �?лбәттә, көчле рухы белән яралы егет үзенә тартып тора. Тик �?улай да күренмичә генә җырлаучы Таһирә образы да күңелгә нык үтеп керә. Бу образ үзенең серлелеге, кыюлыгы (сугы�?ка бит күпчелек ир-егетләр барган) белән дә үзенчәлекле. �?сәрнең теленә килгәндә исә, бу-  үзе бер гаҗәеп осталык үрнәге! Геройның күңел серләренә тирән үтеп керә белү осталыгы, фикернең фәлсәфи үткенлеге һәм драматик киеренкелеге, форманың пөхтә һәм җентекле э�?ләнүе, тел-сурәтләү чараларының төрле стилистик буяуларга, образлы фикерләүдәге милли үзенчәлекләргә бай булуы — болар �?. Еники талантының төп сыйфатларын тә�?кил итәләр.

�?леге хикәяне укыгач, минем күз алдыма, иң беренче чиратта, сугы�? нәтиҗәсендә яу кырларында балалары мәңгегә ятып калган аналарның я�?ьле күзләре,  сөйгән ярлары белән кавы�?а алмый олы я�?ькә җиткән апаларның сабыр йөзләре килде. Бөек каләм остасының күпкырлы таланты алдында ба�? иям мин.

 

  

�?гәр инде бу хәбәрне укыйсыз икән, димәк теркәлү уңы�?лы узган һәм сез үз блогыгызны алып бара ба�?лый аласыз